Z „POCZTU STAROSTÓW SOCHACZEWSKICH” W OKRESIE DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO©
Obecny starosta powiatu sochaczewskiego (Jolanta Gonta) jest przynajmniej 85 następcą swojego pierwszego poprzednika. Badając bowiem ponad 600-letnie dzieje powiatu sochaczewskiego można odnaleźć w źródłach pisanych informacje o przynajmniej 85 starostach sochaczewskich. Istnieje jeszcze luka czasu około czterdziestu kilku lat, którą należy dogłębniej zbadać, by móc poznać starostów sprawujących swą funkcję w tym okresie. W roku świętowania 100 rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości warto może poznać, chociaż w wielkim skrócie historię urzędu i osób stojących na jego czele w Sochaczewie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Wprowadzenie
Urząd ten w Sochaczewie w przeszłości, w zależności od okresu historycznego, sprawowali Polacy, Żydzi, Rosjanie i Niemcy. Warto jeszcze dodać tytułem wprowadzenia, że na przestrzeni dziejów władzę wykonawczą w powiecie sochaczewskim sprawowali ludzie, których funkcja nazywała się różnie w zależności od okresu historycznego. Najdłużej w źródłach pisanych występowała nazwa zapisywana w języku łacińskim „capitaneus” (do 1793 r.), jednocześnie używana była polska nazwa starosta. Urzędnik ten – mówiąc najprościej i nie wchodząc w szczegóły – sprawował w imieniu księcia mazowieckiego, a następnie króla administrację i sądownictwo na obszarze swojego powiatu.
W wyniku drugiego rozbioru Rzeczypospolitej Sochaczew znalazł się na obszarze zagarniętym przez Prusy. Miasto stało się stolicą powiatu. W okresie zaboru pruskiego (1794–1806) starostwo nazywano landraturą, a starostę landratem.
W okresie Księstwa Warszawskiego wprowadzono administrację na wzór francuski. Na czele powiatu sochaczewskiego stał podprefekt wybierany przez władcę, podległy bezpośrednio prefektowi departamentu. Taki stan rzeczy istniał do 1816 roku. Początkowo Rosjanie, którzy zajęli Sochaczew już w 1813 roku, utrzymali przez trzy lata, nazwę podprefekta. Dopiero w 1816 roku zmienili ją na komisarz delegowany, wreszcie na komisarz (1816–1842). W 1842 roku Rosjanie, wprowadzili pochodzącą z rosyjskiego nazewnictwa urzędowego nazwę naczelnik (1842–1915).
Kiedy w 1916 roku Niemcy utworzyli połączony powiat łowicki i sochaczewski, miał zarządzać nim landrat (1916–1918). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku powiatem początkowo miał zarządzać komisarz (1918–1919). Ignacy Włodzimierz Garbolewski, choć w sochaczewskiej historiografii określany jest starostą, nigdy nie pełnił takowej funkcji, a jedynie komisarza. Taka nazwa jego funkcji występuje w nominacji na to stanowisko i później w dokumentach urzędowych.
Nazwa starosty została wprowadzona oficjalnie dopiero na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 28 sierpnia 1919 roku, kiedy to zlikwidowano w całym byłym zaborze rosyjskim dotychczasowy urząd komisarza powiatu. W 1919 roku zlikwidowano również powiat łowicko-sochaczewski, tworząc dwie niezależne od siebie jednostki administracyjne szczebla powiatowego. W okresie międzywojennym komisarz, później starosta, byli nominowani przez ministra spraw wewnętrznych na wniosek wojewody. Starosta kierował Sejmikiem i Wydziałem Powiatowym.
W latach 1939–1945, czyli w okresie okupacji hitlerowskiej, obowiązywała oficjalna niemiecka nazwa kreishauptmann, co można przetłumaczyć jako naczelnik powiatu, jednak w niektórych oficjalnych dokumentach tłumaczonych wówczas na język polski początkowo używano nazwy radca starościński, a w codziennej mowie używano dotychczasowej nazwy starosta.
Ta ostatnia nazwa powróciła w 1945 roku i obowiązywała przez 5 lat. W marcu 1950 roku dokonano kolejnych zmian. Zlikwidowano wówczas samorząd terytorialny, podobnie jak urząd starosty i Wydział Powiatowy. Wprowadzono na wzór radziecki Powiatową Radę Narodową. Realizowała ona swoje zadania przez podległe jej Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, na którego czele stał przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Nazwy tej dla osoby sprawującej zwierzchnictwo nad powiatem używano w latach 1950–1973.
Kolejne zmiany zostały wprowadzone w latach 1972–1975. Utworzenie w 1972 roku gmin doprowadziło do znacznego zmniejszenia znaczenia powiatów. W 1973 roku zmieniono formy zarządzania powiatem. Zniesiono Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, a wraz z nim przewodniczącego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Od tego momentu pracami administracji tego szczebla kierował Naczelnik Powiatu. Nazwy tej używano dla zwierzchnika władzy wykonawczej w powiecie jedynie przez dwa lata, od 1973 do 1975 roku.
Ostateczna likwidacja powiatów – w tym powiatu sochaczewskiego – nastąpiła na podstawie ustawy z 28 maja 1975 roku, która wprowadzała dwustopniowy podział administracyjny od 1 czerwca 1975 roku. Tego samego dnia zaprzestał swojej działalności naczelnik powiatu.
W latach 1975–1998 powiat sochaczewski nie istniał. Na podstawie rozporządzenia Ministra Szefa Urzędu Rady Ministrów z 1 sierpnia 1990 roku powstały Urzędy Rejonowe, które następnie stanowiły podstawę formowania starostw powiatowych. Istniały one do 1998 roku i obejmowały swoim zasięgiem kilka gmin. Na czele Urzędu Rejonowego stali kierownicy powoływani przez wojewodów.
Na podstawie ustawy z 5 czerwca 1998 roku przywrócono trójstopniowy podział administracji samorządowej. Od 1999 roku znów władzę nad powiatem sprawuje starosta, który jest wybierany przez Radę Powiatu. Do jego zadań należało i należy m.in. kierowanie powiatem, reprezentowanie go na zewnątrz i przewodniczenie pracom zarządu powiatu. Od 2014 roku funkcję starosty sochaczewskiego sprawuje pierwsza w jego dziejach kobieta (Jolanta Gonta).
Na przestrzeni dziejów funkcję starosty sochaczewskiego sprawowali ludzie wielkiego formatu moralnego, przedstawiciele znamienitych rodów w Rzeczypospolitej (Szydłowieccy, Radziejowscy, Oborscy, Łuszczewscy), fundatorzy budowli sakralnych, ale byli i zdrajcy ojczyzny (Hieronim Radziejowski), zwykli zdziercy, wysługujący się obcym państwom (nie tylko w czasie zaborów) i służbom, byli wśród nich również zwykli zbrodniarze (Karl Adolf Pott, Hans Scheu). Niektórym nieobce były korupcja, nepotyzm, nadużycia stanowiska.
Siedzibą sochaczewskiego urzędu starościńskiego, czy później powiatowego na przestrzeni dziejów, a tym samym miejscem urzędowania sochaczewskiego starosty na ogół był oczywiście Sochaczew, ale i taką funkcję sprawowała również Warszawa (przełom 1914 i 1915 r.) i Łowicz (od 1916 do 1919 r.). Przez ponad dwa lata miejscem oficjalnego urzędowania sochaczewskiego starosty (tego z nadania rosyjskich władz zaborczych), dokładniej naczelnika był najpierw Psków, a następnie nawet Moskwa (1915–1917). Rosyjscy urzędnicy na czele z rosyjskim naczelnikiem, którzy opuścili ostatecznie Sochaczew w 1915 roku wierzyli, że kiedyś powrócą do Sochaczewa. Nie powrócili.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939)
W odrodzonym państwie polskim Sochaczew stał się siedzibą powiatu. Organem administracji rządowej w powiecie został najpierw komisarz, a następnie starosta. Z okresu dwudziestolecia międzywojennego znamy imiona, nazwiska i daty sprawowania urzędu wszystkich komisarzy i starostów sochaczewskich. Starosta był mianowany przez ministra spraw wewnętrznych, któremu też bezpośrednio podlegał. Sprawował zarząd powiatu w urzędzie zwanym starostwem, a do pomocy miał urzędników mianowanych dla poszczególnych działów administracji.
Do zakresu jego działania należały wszystkie sprawy administracji państwowej, z wyjątkiem spraw przekazanych administracji wojskowej, szkolnej, sądowej, skarbowej, kolejowej, pocztowo-telegraficznej oraz administracji urzędów ziemskich. Sprawował również nadzór nad działalnością organów samorządowych, których był zwierzchnikiem, a zarazem sprawował funkcje kierownika organów wykonawczych samorządu.
Odtworzenie listy, a w szczególności biografii sochaczewskich starostów w okresie dwudziestolecia międzywojennego było niezwykle trudne. Autorowi zajęło to kilka lat intensywnych poszukiwań, a i tak istnieje wiele luk dotyczących biografii wzmiankowanych postaci. Trudności te spowodowane były choćby tym, że wszystkie akta dotyczące działalności powiatu sochaczewskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego, pod koniec 1944 roku Niemcy wywieźli z Sochaczewa w nieznanym kierunku. Od tego czasu wszelki ślad po nich zaginął. Należało zatem odtworzyć listę starostów i ich życiorysów z wszelkiego rodzaju źródeł pośrednich.
Najdłużej w wzmiankowanym okresie funkcję starosty sochaczewskiego pełnił Tadeusz Reind’l - blisko 6 lat, Jerzy Neugebauer swoją funkcję pełnił cztery lata. Trzy lata swoje rządy sprawował Władysław Staniszewski, natomiast po dwa lata pełnili swoje funkcje Zygmunt Strzeszewski, Józef Ołpiński i Stanisław Kulesza. Najkrócej swoje rządy sprawowali Ignacy Włodzimierz Garbolewski, Władysław Schottland, Jan Stachowski, Z. Waśniewski po około dwa miesiące, natomiast K. Więckowski zaledwie kilkanaście dni.
Ignacy Włodzimierz Garbolewski (1918–1919)
Dekretem wydanym 14 listopada 1918 roku przez tymczasowego kierownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Stanisława Ustyanowskiego, pierwszym komisarzem rządu polskiego – pobocznego Urzędu Powiatowego – w Sochaczewie został mianowany Ignacy Włodzimierz Garbolewski. Komisarz mianowany przez ministra spraw wewnętrznych, osobowo i służbowo podlegał wojewodzie. Był przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej oraz działów zespolonych z administracją ogólną. Bardzo szybko, gdyż już 19 stycznia 1919 roku minister spraw wewnętrznych Stanisław Thugutt pozbawił Garbolewskiego funkcji komisarza.
Ignacy Włodzimierz Garbolewski urodził się 15 stycznia 1878 roku w Czerwonce koło Sochaczewa jako syn Leonarda Garbolewskiego i Bronisławy z Rakowskich Garbolewskiej. W kościele św. Bartłomieja w Rybnie 9 lutego 1908 roku zawarł związek małżeński z córką Zygmunta Adolfa Grzybowskiego ze Żdżarowa i Zofii Idalii Podczaskiej, Haliną. Oboje mieli 4 dzieci: 3 synów (Leonard, Jerzy, Stefan) i córkę (Alicja).
Kiedy na mocy rozporządzenia generał-gubernatora z 23 lutego 1916 roku powiat sochaczewski połączony został z powrotem z łowickim w jeden obwód, co było konieczne ze względu na znaczne zniszczenia zabudowy miejskiej Sochaczewa w latach 1914–1915, Garbolewski od razu włączył się w działalność samorządową. Uczestniczył w pierwszym sejmiku powiatowym powiatu „łowicko-sochaczewskiego”, na którego działalność w 1916 roku pozwolili Niemcy.
Z okresu od 14 listopada 1918 roku do 19 stycznia 1919 roku, kiedy Garbolewski pełnił funkcję komisarza sochaczewskiego, brak jakichkolwiek informacji. Po opuszczeniu stanowiska rozwinął działalność społeczną. Będąc aktywnym działaczem Narodowej Demokracji, wspierał polską inicjatywę gospodarczą i wykształcenie młodzieży. Pełnił funkcję prezesa oddziału powiatowego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, przewodniczył również Związkowi Ziemian i przez wiele lat działał aktywnie jako prezes lub wiceprezes Ochotniczej Straży Pożarnej w Sochaczewie. Wchodził również w skład dozoru kościelnego miejscowej parafii.
W 1930 roku Garbolewski wszedł w skład Rady Nadzorczej Spółdzielni i Syndykatu Rolniczego Warszawskiego, jako jeden z 6 wiceprezesów. Był również aktywnym działaczem kółek rolniczych. Udzielał pożyczek polskim rzemieślnikom. Planował również utworzenie w Sochaczewie szkoły rzemieślniczej, pod której budowę wydzielił plac ze swego majątku w Czerwonce. W 1920 roku miał przekazać ziemię pod budowę obiektów sportowych.
Wreszcie był jednym z kilku inicjatorów zbudowania gimnazjum w Sochaczewie, pod którego budowę ofiarował w 1924 roku ziemię. Miał przekazać również miastu obszary ziemi pod budowę szkół podstawowych oraz grunt w Duranowie. Wszystkie te informacje, szczególnie okoliczności i warunki darowizn, wymagają jednak rzetelnego zbadania w przyszłości przez historyków.
Garbolewski wspólnie z żoną byli członkami Sodalicji Mariańskiej i działaczami Ligi Katolickiej. Mieli również ofiarować niewielki obszar ziemi na powiększenie cmentarza parafialnego przy ulicy Traugutta.
Zmarł 1 listopada 1933 roku i został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu parafii św. Wawrzyńca w Sochaczewie. W blisko osiemdziesiąt lat po swojej śmierci uchwałą Rady Miasta z 16 maja 2012 roku otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Sochaczewa. Park podworski u zbiegu ulic Piłsudskiego i Głowackiego uczczono jego imieniem, podobnie jak jedną z szkół średnich w mieście.
Władysław Schottland (1919)
Następcą Garbolewskiego został w 1919 roku Władysław Schottland. Wcześniej pracował m.in. jako podkomisarz Milicji Miejskiej w XXII Komisariacie w Warszawie. Za jego rządów, na posiedzeniu 11 lutego 1919 roku Rada Powiatowa powiatu sochaczewskiego postanowiła „wystąpić z wnioskiem do Komisarza Rządu Polskiego pow. sochaczewskiego o jak najśpieszniejsze utworzenie Komisji Likwidacyjnej dla podziału wspólnego majątku i zlikwidowania spraw komunalnych powiatu łowickiego i sochaczewskiego, połączonych przez b. władze okupacyjne”.
Schottland 22 marca 1919 roku wydał obwieszczenie dotyczące obrony wsi przed bandyckimi napadami, które były codziennością w tamtym okresie. Według obwieszczenia każda miejscowość miała wyznaczać codziennie dyżury stróżów nocnych. W razie napadu, sołtysi mieli wzywać wszystkich mężczyzn „do dokonania pościgu, idąc w ślad za uciekającymi”.
Zygmunt Strzeszewski (1919–1921)
Pierwszym starostą w nowo rozumianym pojęciu, który nosił tytuł nie komisarza, lecz starosty sochaczewskiego był Zygmunt Strzeszewski. Na mocy bowiem rozporządzenia Rady Ministrów z 28 sierpnia 1919 roku zlikwidowano w całym byłym zaborze rosyjskim dotychczasowy urząd komisarza powiatu, ustanawiając w jego miejsce urząd starosty jako lokalnego przedstawiciela rządu i szefa administracji ogólnej, mianowanym przez ministra spraw wewnętrznych.
W 1919 roku zlikwidowano również powiat łowicko-sochaczewski, tworząc dwie niezależne od siebie jednostki administracyjne szczebla powiatowego. Siedziba starostwa sochaczewskiego mieściła się w Sochaczewie w budynku pobudowanym w 1902 roku na rogu ulic Czerwonkowskiej (od 1926 do 1939 roku ulica Piłsudskiego, obecnie 1 Maja) i Mostowej (od 1926 roku ulica Reymonta).
Zygmunt Franciszek Józef Strzeszewski urodził się 16 września 1883 roku w majątku Ogonowo (obecnie gmina Glinojeck w powiecie ciechanowskim) jako syn właściciela Ogonowa Franciszka Adolfa i Józefy z domu Grochowskiej. W 1911 roku był właścicielem wsi Wiśniewo w gminie Grudusk w powiecie ciechanowskim. Żonaty z Janiną z domu Kwasiborską, z którą miał syna Zbigniewa Franciszka.
Zygmunt Strzeszewski wsławił się tym, że 11 listopada 1918 roku przejął władzę cywilną z rąk niemieckich okupantów w Ciechanowie. Później pełnił m.in. funkcje komisarza w Kozienicach (1918–1919) i Sochaczewie (1919–1921). Komisarzem rządowym w tym ostatnim miejscu został 1 kwietnia 1919 roku.
Na posiedzeniu Sejmiku Powiatowego odbytym 15 kwietnia 1919 roku pod jego przewodnictwem, postanowiono o likwidacji „stosunków gospodarczych z powiatem łowickim”, przeprowadzenie kolejki konnej z Sochaczewa, przez Chodaków, Łazy, Tułowice do Kampinosu, wreszcie zwrócenie się do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z prośbą o odłączenie pod względem szkolnictwa, powiatu sochaczewskiego od powiatu łowickiego i o powołanie na powiat sochaczewski oddzielnego inspektora szkolnego, wreszcie wprowadzenie przymusu szkolnego w powiecie sochaczewskim. Za jego rządów obszar Sochaczewa powiększył się, weszło bowiem w życie rozporządzenie Rady Ministrów w przedmiocie włączenia do obszaru Sochaczewa wsi Włodzimierzówka oraz części miejscowości Czerwonka.
Po odejściu z Sochaczewa został starostą w Radomiu. Tam w 1923 roku wyznaczył jedną z sal starostwa na pomieszczenie zbiorów późniejszego Muzeum Krajoznawczego Ziemi Radomskiej, stanął również na czele okręgowego Związku Straży Pożarnych, wreszcie na jego cześć oddział zakaźny, będący dotąd częścią Szpitala Św. Kazimierza, a który przekształcono w szpital zakaźny nazywano „Szpitalem Św. Zygmunta”.
W trakcie „wypadków majowych” w 1926 roku zamiast powielić uspokajającą odezwę wojewody kieleckiego, wprowadził w niej samodzielnie zmiany. Efektem tych zmian były protesty miejscowych sympatyków zamachowców. Dla uśmierzenia niepokojów wojewoda zawiesił starostę i powierzył obowiązki jego zastępcy. Decyzja została uchylona 27 maja 1926 roku. Nieco dłużej trwał spór między odwieszonym starostą a jego zastępcą o pokrycie kosztów instalacji telefonu w prywatnym mieszkaniu tego drugiego, dokonanej właśnie w związku z wypadkami majowymi.
Po odejściu z Radomia został starostą w Zamościu (1927–1928) i Łowiczu (1928–1930). W okresie pełnienia przez niego stanowiska starosty łowickiego oddano m.in. do użytku pierwszy na świecie drogowy most spawany na rzece Słudwi w Maurzycach według projektu prof. Stefana Bryły (1929) oraz otwarto, przy udziale prezydenta RP Ignacego Mościckiego, Żeńską Szkołę Rolniczą w Dąbrowie Zduńskiej (1930). Po opuszczeniu Łowicza został powołany na stanowisko dyrektora Warszawskiej Izby Rolniczej. Zmarł 23 lipca 1941 roku w Warszawie.
Władysław Staniszewski (1921–1924)
W 1921 roku stanowisko starosty sochaczewskiego objął Władysław Staniszewski. Urodził się w 1893 roku. Z wykształcenia był nauczycielem, w źródłach występuje również, jako magister praw. Od 21 stycznia 1921 roku do 1 kwietnia 1924 roku pełnił funkcję starosty sochaczewskiego.
Z okresu jego działalności zachowało się wiele dokumentów, m.in. skierowane do niego pismo wojewody warszawskiego Władysława Sołtana informujące o przyczynach rozwiązania Rady Miejskiej w Sochaczewie. Do czasu wybrania nowej Rady Miejskiej z polecenia wojewody warszawskiego miał sprawować „ścisły nadzór nad działalnością Magistratu” w Sochaczewie. Z okresu jego rządów zachowały się również liczne rozporządzenia dotyczące obowiązujących cen detalicznych artykułów żywnościowych, czy dotyczące zwalczania drożyzny. Uczestniczył w 1922 roku w uroczystości otwarcia do użytku publicznego nowo zbudowanej kolei wąskotorowej Sochaczew–Tułowice–Piaski.
Za jego rządów 30 września 1921 roku przeprowadzono pierwszy powszechny spis ludności. Powiat sochaczewski składający się z miasta Sochaczewa i 10 gmin zamieszkiwało 63 976 osób.
W 1929 roku został pierwszym starostą grodzkim w Gdyni, po wydzieleniu jej jako samodzielnej jednostki administracyjnej. Obowiązki starosty powiatowego grodzkiego przejął z dniem 31 stycznia 1929 roku. Z jego inicjatywy powstało w Gdyni kilka inwestycji, które służą mieszkańcom miasta do dnia dzisiejszego. Przeprowadzono nadmorską ścieżkę spacerową pod Kamienną Górą (tzw. ścieżka Staniszewskiego, po wojnie nazwana Bulwarem Szwedzkim, dzisiejszy obszar Bulwaru im. F. Nowowiejskiego). Jemu przypisywana jest decyzja o stworzeniu i wytyczeniu cmentarza na Witominie.
Staniszewski 28 listopada 1929 roku został mianowany starostą grodzkim w Toruniu. Tam podczas ulicznych demonstracji we wrześniu 1931 roku wyszedł do manifestujących robotników, wzywając ich do rozejścia się. W odpowiedzi padły z tłumu wrogie okrzyki i kiedy policja przystąpiła do rozpraszania tłumu kilka osób dopadło Staniszewskiego „i zaczęło go obijać kijami; w rezultacie czego otrzymał on 4 rany cięte głowy z przecięciem aż do kości, oraz cały szereg krwawych podskórnych wylewów”.
Do działalności publicznej powrócił dopiero w 1939 roku. Pracował wówczas w jednym z ministerstw w Warszawie. Po wybuchu wojny uciekł na wschód i ślad po nim zaginął. Prawdopodobnie został zamordowany przez Rosjan.
Piotr Wańko p.o. (1924)
Na krótko pełniącym obowiązki starosty sochaczewskiego został w 1924 roku Piotr Wańko. O jego działalności brak danych w znanych autorowi źródłach pisanych.
Józef Ołpiński (1924–1926)
Jedną z barwniejszych postaci wśród starostów sochaczewskich był Józef Ołpiński, który objął wzmiankowane stanowisko w 1924 roku. O życiu Ołpińskiego wiadomo najwięcej spośród jego poprzedników i następców, gdyż zachowała się jego teczka personalna. Urodził się 8 lipca 1892 roku w Rzeszowie jako syn Jana i Marii z Zajączkowskich. W 1912 roku ukończył Gimnazjum w Brzeżanach, a następnie w 1919 roku Wydział Prawno-Administracyjny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1909 roku działał w tajnych nielegalnych młodzieżowych organizacjach niepodległościowych. W okresie I wojny światowej walczył w 2 pułku piechoty Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Został internowany w Saraniukut na Węgrzech.
W latach 1918–1919 uczestniczył w rozbrajaniu wojsk okupacyjnych w Krakowie pełniąc służbę setnika straży obywatelskiej. W 1919 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Poczt i Telegrafów, następnie w 1920 roku w Urzędzie Wojewódzkim w Warszawie, wreszcie w 1921 roku w Starostwie w Sochaczewie i znów od 1922 roku w Urzędzie Wojewódzkim w Warszawie.
Później, w latach 1923–1924, pełnił m.in. funkcję kierownika starostwa w Kutnie. Funkcję komisarza rządowego oraz komisarza i p.o. prezydenta Żyrardowa pełnił od 30 kwietnia 1924 roku do 18 lipca 1925 roku. Następnie, w latach 1925–1926, pełnił funkcję starosty sochaczewskiego. Tutaj „szczególnie wybitnie odznaczył się (…) przez wybudowanie z własnej inicjatywy i drogą dobrowolnych zobowiązań ochronnego wału wiślanego, zabezpieczając szerokie połacie powiatu przed niebezpieczeństwem powodzi (…), założył i uruchomił gimnazjum. Przez reorganizację komunalnej kolejki wąskotorowej umożliwił Sejmikowi dalsze utrzymanie tejże kolejki, mającej poza lokalnymi potrzebami również i znaczenie strategiczne. (…). Z prac społecznych należy podkreślić inicjatywę i pierwsze czynności dotyczące wykupienia dworku w Żelazowej Woli, miejsca urodzenia Chopina (…)”.
Za jego rządów w Sochaczewie (1924) zrodziła się inicjatywa zbudowania szkoły średniej w umysłach ówczesnej elity sochaczewskiej, tak polskiej, jak i żydowskiej. Realnych kształtów nabrał ten projekt z chwilą, gdy Garbolewski miał ofiarować na rzecz mającej powstać szkoły teren pod jej budowę. Pomysł podchwycili jeszcze m.in. właściciel młyna w Chodakowie Zygmunt Repsz, właściciel Rozlazłowa inż. arch. Kazimierz Hugo-Bader oraz inż. Stanisław Szubert. Ówczesny starosta sochaczewski Tadeusz Ołpiński na wszystkie prace wydał zgodę administracyjną.
Gimnazjum Koedukacyjne Wydziału Powiatowego Sejmiku Sochaczewskiego rozpoczęło działalność oświatową 1 września 1926 roku. Była to pierwsza szkoła średnia w dziejach Sochaczewa, a druga na terenie powiatu. W Szymanowie istniało żeńskie gimnazjum prowadzone przez Siostry Niepokalanki.
Za rządów Ołpińskiego z trzydniową wizytą po raz pierwszy w dwudziestoleciu międzywojennym przybył do Sochaczewa wojewoda warszawski Władysław Sołtan (26–28 września 1926 r.). Celem wizyty wojewody w Sochaczewie było zaznajomienie się ze stanem gospodarczym powiatu sochaczewskiego. Pierwszego dnia wojewoda wziął udział w Mszy świętej w kościele parafialnym, odwiedził budynek starostwa. Ze Starostwa wojewoda udał się na zawody straży ogniowej, a stamtąd do Żelazowej Woli. Po powrocie z Żelazowej Woli zwiedził miejscowy szpital, miasto i zamek, następnie wziął udział w poświęceniu nowo zbudowanego mostu na rzece Bzurze. Drugiego dnia wojewoda po południu wziął udział w posiedzeniu Rady Miejskiej. Po zamknięciu obrad udał się na uroczystość poświęcenia nowo wybudowanej elektrowni miejskiej.
Po odejściu z funkcji starosty sochaczewskiego został powołany na stanowisko starosty będzińskiego, którym był w latach 1926–1928, następnie objął funkcję wicewojewody poznańskiego (1928–1929), wreszcie wicewojewody warszawskiego (1931–1933). W latach 1934–1939 pełnił – przy prezydencie Stefanie Starzyńskim – funkcję jednego z trzech tymczasowych wicekomisarzy (wiceprezydentów) Miasta Stołecznego Warszawy. Kierował wydziałami: wojskowymi, ewidencji ludności oraz technicznym. W 1939 roku objął funkcję dyrektora Biura Prezydialnego Prezesa Rady Ministrów.
W okresie II wojny światowej służył w Wojsku Polskim na Środkowym Wschodzie. Pracował w redakcji pisma „Parada” wydawanego w Egipcie. Po zakończeniu wojny przebywał w Związku i Republice Południowej Afryki. Zmarł 1 sierpnia 1988 roku w Kapsztadzie, gdzie został pochowany.
Stanisław Kulesza (1927–1929)
W 1927 roku przez krótki czas obowiązki starosty pełnił Piotr Wańko. Następnym starostą sochaczewskim został Stanisław Kulesza, który wcześniej podobną funkcję pełnił w Mińsku Mazowieckim. Na początku jego rządów 24 marca 1927 roku Sejmik Powiatowy ze względów oszczędnościowych podjął uchwałę o likwidacji gimnazjum od nowego roku szkolnego. Zdecydowany protest rodziców uczniów szkoły, niektórych członków Wydziału Powiatowego i Sejmiku oraz szum medialny sprawił, iż szkoła nie została zamknięta.
W 1927 roku (25 czerwca) Stanisław Kulesza jako starosta uczestniczył w Wyszogrodzie w złożeniu hołdu powracającym do Polski prochom poety Juliusza Słowackiego. Te ostatnie przewożone były Wisłą do Krakowa na pokładzie statku parowego „Mickiewicz”.
Najważniejszym wydarzeniem z okresu jego rządów w powiecie sochaczewskim wydaje się być krótka niezapowiedziana wizyta w Sochaczewie 7 czerwca 1928 roku prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego, którego Kulesza witał w mieście. Prezydent Ignacy Mościcki zatrzymał się w Sochaczewie w drodze do Łowicza na uroczystości Bożego Ciała, które miały tego dnia rozpocząć się tam o godz. 10.
Drugim ważnym wydarzeniem, w którym uczestniczył Kulesza, było nadanie przez Radę Miejską Sochaczewa 30 października 1928 roku tytułu Honorowego Obywatela miasta Sochaczewa Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu. Józef Piłsudski został tym samym pierwszym w dziejach miasta honorowym jego obywatelem.
Tadeusz Reindl (1929–1935)
Po Kuleszy stanowisko starosty sochaczewskiego objął Tadeusz Reindl. Urodził się 1 czerwca 1890 roku. Był absolwentem Wydziału Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. Po ukończeniu studiów pracował w starostwach w Rzeszowie, Chrzanowie i Brzesku. Urząd starosty w Sochaczewie pełnił od 1929 roku do 1935 roku.
W Sochaczewie wykazał się dużą inicjatywą i energią. Obok zajęć służbowych brał czynny udział w pracach Ludowego Uniwersytetu Rolniczego, Okręgowego Związku Straży Pożarnych, Powiatowego Komitetu Regionalnego, Okręgowego Związku Towarzystw i Kółek Rolniczych. Na działalność tego ostatniego przeznaczył środki z subsydiów Sejmiku Powiatowego.
Wspierał działalność Ośrodka Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Był także przewodniczącym zarządu Komitetu Budowy Domu Chopina w Żelazowej Woli. Komitet ten powstał 28 marca 1930 roku z połączenia Towarzystwa Przyjaciół Domu Chopina i Powiatowego Komitetu Regionalnego. Staraniem sochaczewskiego Komitetu Budowy Domu Chopina w Żelazowej Woli w czerwcu 1931 roku rozpoczęto remont oficyny w której urodził się słynny kompozytor. W tej ostatniej miejscowości witał 31 maja 1930 roku prezydenta RP Ignacego Mościckiego.
Kiedy w 1930 roku powstała myśl zorganizowania obchodów 50-lecia istnienia Ochotniczej Straży Pożarnej w Sochaczewie, starosta natychmiast włączył się w prace przygotowawcze. Zawiązał on komitet obywatelski, na czele którego stanął. Jednak ze względu na pogłębiający się kryzys gospodarczy uroczystości przesunięto na rok następny. W 1933 roku został Prezesem Okręgowego Związku Straży Pożarnych w Sochaczewie.
Reind'l roztaczał opiekę nad utrzymywanym przez Sejmik sierocińcem na 30 dzieci i zakładem dla starców również na 30 osób. Włączył się także w budowę Domu Rodziny Policyjnej w Sochaczewie, przeznaczając nawet na ten cel znaczną subwencję.
Za jego rządów 26 czerwca 1932 roku otwarto Stadion Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego. Zasługą starosty było również otwarcie Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem w Sochaczewie. W dniu 6 lutego 1934 roku zwołał I zjazd położnych powiatu sochaczewskiego, który odbył się w sali Domu Pracy Społecznej w Sochaczewie. Jego żona Maria Reind’l udzielała się aktywnie w życiu społecznym, patronując różnym powiatowym inicjatywom, m.in. kierowała powstałym w Sochaczewie w 1929 roku Związkiem Pracy Obywatelskiej Kobiet.
Za rządów starosty Reind'la 9 grudnia 1931 roku przeprowadzono drugi powszechny spis ludności. Powiat sochaczewski składający się z miasta Sochaczewa i 10 gmin zamieszkiwało wówczas 75 182 osób.
Po opuszczeniu Sochaczewa Reind'l został starostą w Brzezinach (1935–1939). Tam wsławił się tym, że w obecności 15 000 osób dokonał uroczystego otwarcia nowej targowicy miejskiej, ponoć najnowocześniejszej w kraju. W ostatnich tygodniach przed wybuchem wojny kierował przygotowaniami obronnymi, m.in. wydał nakaz budowania ogrodzeń z siatki metalowej, traktowanych jako zastępcze zapory przeciwpancerne. W Brzezinach opracował „Historię miasta Brzeziny”.
Rok 5 starostów – 1935 rok
W 1935 roku doszło w powiecie sochaczewskim do zawirowań politycznych, w wyniku których funkcję starosty pełniło po kilka tygodni kilka osób. Po odejściu w 1935 roku ze stanowiska starosty sochaczewskiego Tadeusza Reindla, najpierw funkcje te krótko w tym samym roku pełnili Jan Stachowski i Z. Waśniewski p.o, a później jeszcze krócej urząd ten sprawował Kazimierz Więckowski (od 13 do 28 maja 1935 roku). Wreszcie 1 czerwca 1935 roku starostą sochaczewskim został Jerzy Norwid-Neugebauer.
Jerzy Norwid-Neugebauer (1935–1939)
Urodził się 2 czerwca 1895 roku w Woli Kambowej koło Łodzi jako syn Józefa Neugebauera i Anzelmy Szalay. Miał siostrę Zofię i brata Mieczysława. Uczył się w Gimnazjum Polskim Filologicznym w Łodzi, w którym otrzymał świadectwo dojrzałości w 1913 roku. Tam od 1910 roku brał czynny udział w Organizacji Młodzieży Narodowej, skautingu i Drużynach Polowych „Sokoła”, za co represjonowali go Rosjanie.
W 1913 roku rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, kontynuując działalność w Organizacji Młodzieży Narodowej i „Sokole”, a także w Polskich Drużynach Strzeleckich. W sierpniu 1914 roku z Legionów Polskich oddelegowano go do służby w Polskiej Organizacji Wojskowej, z którą był związany do 1918 roku. W 1918 roku był więziony przez władze okupacyjne. W listopadzie 1918 roku został szefem Wydziału III Komendy Naczelnej nr 1 POW w Warszawie i wziął udział w rozbrajaniu Niemców.
W Wojsku Polskim najpierw służył w 36 pułku piechoty w Warszawie, przejściowo w 1919 roku w 32 pułku piechoty w Ciechanowie, a po awansie na kapitana od czerwca 1919 roku został zastępcą szefa Oddziału II Dowództwa Okręgu Generalnego w Łodzi, a miesiąc później został referentem i szefem referatu w Oddziale II Naczelnego Dowództwa.
Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej jako dowódca 2 kompanii I batalionu 36 pułku piechoty pod Głębokiem w czerwcu i nad Horyniem we wrześniu 1920 roku Po wojnie do listopada 1923 roku służył w 36 pułku piechoty na tym samym stanowisku, a później jako adiutant pułku. Następnie służył w sztabie Dowództwa Okręgu Korpusu nr I w Warszawie, a od sierpnia 1925 roku do listopada 1929 roku w 36 pułku piechoty jako adiutant i instruktor Przysposobienia Wojskowego. W 1928 roku awansował na stopień kapitana (w 1934 roku na stopień majora rezerwy). Następnie przeszedł do służby cywilnej.
Najpierw w maju 1930 roku objął stanowisko starosty powiatowego w Wilejce, a grudniu 1931 roku w Baranowiczach, wreszcie w czerwcu 1935 roku w Sochaczewie. W tym ostatnim miejscu po śmierci Józefa Piłsudskiego polecił 26 sierpnia 1935 roku zwołać posiedzenie Miejskiego Komitetu Uczczenia Pamięci Marszałka, na którym zapadła w późniejszym czasie decyzja o wybudowaniu w Sochaczewie obelisku Józefa Piłsudskiego.
Odegrał on dużą rolę przeznaczając ze źródeł państwowych i samorządowych odpowiednie środki finansowe na budowę mieszkań dla ubogiej ludności, która osiedliła się po zakończeniu I wojny światowej na podzamczu, mieszkając tam w prymitywnych wybudowanych przez siebie około 60 ziemiankach. Za te i inne pieniądze pochodzące z pożyczek udało się „zbudować za miastem piękne osiedle”. Tam też niezwłocznie przeniesiono ubogie rodziny „uwalniając wreszcie od szkodliwej okupacji terytorium zamkowe”.
Za jego rządów z dwudniową (4–5 maja 1936 r.) drugą duszpasterską wizytacją do parafii sochaczewskiej przybył arcybiskup warszawski kardynał Aleksander Kakowski. Starosta Neugebauer witał arcybiskupa na granicy parafii.
W ostatnich tygodniach przed wybuchem wojny kierował przygotowaniami obronnymi, nadzorując m.in. kopanie rowów, zaciemnianie szyb. Na początku września 1939 roku zarządził internowanie obywateli niemieckiego pochodzenia zamieszkujących obszar powiatu sochaczewskiego. Opuścił miasto przed wejściem do niego Niemców i udał się na wschód.
Od lutego 1940 roku współpracował z konspiracyjnym pismem „Wytrwamy” we Lwowie, a od sierpnia pracował w tamtejszej Okręgowej Delegaturze Rządu. W styczniu 1941 roku był szefem sztabu Dowództwa Związku Walki Zbrojnej na okupację sowiecką. Następnie do marca 1942 roku kierował Oddziałem I sztabu Obszaru nr 3 ZWZ – Armii Krajowej, a następnie do listopada 1943 roku Oddziałowi Wojskowemu Obszaru Lwowskiego.
Przeniesiony ze współpracownikami do Okręgowej Delegatury Rządu we Lwowie, gdzie był kierownikiem biura i zastępcą delegata, aż do odwołania do centrali w Warszawie w kwietniu 1944 roku. Tam mianowano go Okręgowym Delegatem Rządu na Polesie.
Po zakończeniu II wojny światowej wojnie pełnił funkcję kierownika administracyjno-gospodarczego w Państwowym Przedsiębiorstwie Budowlanym w Warszawie. Aktywnie rozpracowywali go funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Zmarł 12 listopada 1969 roku w Warszawie.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego został uhonorowany wieloma orderami i odznaczeniami (m.in.: Orderem Virtuti Militari V klasy - 1928, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych). Jego starszym bratem był generał dywizji Mieczysław Norwid-Neugebauer (zm. 1954 r. w Kanadzie), który pełnił m.in. funkcje Ministra Robót Publicznych, Szefa POW, Inspektora Armii „Toruń”, Szefa Misji Wojskowej w Londynie. Był też jednym z najwyższych rangą oficerów w Wojsku Polskim pochodzenia żydowskiego.
Bogusław Kwiatkowski
Bibliografia: B. Kwiatkowski, Dzieje Sochaczewa, t. 5, Dwudziestolecie Międzywojenne (1918–1939), Sochaczew 2014; B. Kwiatkowski, Sochaczewski Słownik Biograficzny, t. I. Dwudziestolecie międzywojenne 1918–1939 (w przygotowaniu do druku); B. Kwiatkowski, Poczet starostów sochaczewskich, Sochaczew 2018 (mps.).
