BARDZO KRÓTKI ZARYS DZIEJÓW TYMCZASOWEJ RADY MIEJSKIEJ (1917/1918–1919), RADY MIEJSKIEJ (1919–1939), MIEJSKIEJ RADY NARODOWEJ (1945–1990), RADY MIASTA (od 1990) W SOCHACZEWIE
W 2018 roku mija 28 lat od chwili pierwszych wolnych wyborów do Rady Miasta w Sochaczewie. Sochaczew uzyskał wtedy prawdziwy samorząd. Jednak historia wieloosobowego gremium mającego mniejszy lub większy wpływ na losy miasta i jego rozwój, zwanego w przeszłości różnie, wybieranego w sposób demokratyczny lub niedemokratyczny, istniejącego w różnych ustrojach, liczy sobie ponad sto lat. Na istnienie pierwszej Rady Miejskiej w Sochaczewie pozwolili jeszcze Niemcy podczas I wojny światowej. W 1919 roku wybrano w Sochaczewie Radę Miejską po raz pierwszy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, następnie przeprowadzono reformę samorządu w 1933 roku. W okresie II wojny światowej władze miejskie w Sochaczewie wykonywały ściśle polecenia niemieckich władz okupacyjnych. Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorząd, aż do jego zniesienia w 1950 roku. Od 1990 roku Rada Miasta znowu funkcjonuje według nowych demokratycznych norm prawnych.
Rada Miejska (1917/1918–1919)
Samorząd miejski nie istniał na ziemiach byłego Królestwa Polskiego – na którego obszarze znajdował się również Sochaczew – będącego pod panowaniem rosyjskim. Wybuch I wojny światowej w 1914 roku początkowo nic w tej kwestii nie zmienił. Jednak przebieg wydarzeń wojennych, szczególnie opuszczenie Królestwa Polskiego przez Rosjan wzbudziło nadzieje Polaków na poprawę sytuacji. Spowodował także większą aktywność w dziedzinie społeczno-politycznej. Zajęcie przez Niemców w 1915 roku części obszaru byłego Królestwa Polskiego zmieniło sytuację w tym zakresie, ale tylko w ograniczonym stopniu.
Niemieckie władze okupacyjne, chcąc pozyskać społeczeństwo polskie zdecydowały się na organizację samorządu miejskiego, później również powiatowego. Oczywiście w ograniczonym zakresie i na swoich warunkach. Istotnym powodem działania Niemców było również przerzucenie na Polaków części odpowiedzialności za zły stan gospodarczy kraju, zniszczonego przez działania wojenne.
Najpierw 1 lipca 1915 roku zaczęła obowiązywać „Ordynacja miejska dla obszarów Polski rosyjskiej podlegającym niemieckiej administracji”. Na jej podstawie 21 miast uzyskało osobowość prawną oraz prawo rozwijania działalności samorządowej, oczywiście pod nadzorem władz niemieckich. Prawa wyborcze uzyskały osoby, które ukończyły 30 lat i posługiwały się językiem polskim w mowie i piśmie. Władze miejskie nie pochodziły jednak z wyborów, lecz z nominacji.
31 grudnia 1915 roku w wydawanej w Łodzi gazecie „Godzina Polski” ukazała się informacja o Sochaczewie. „Władze miejskie w Sochaczewie stanowią burmistrz niemiec oraz 2-ch ławników-polaków miejscowych. Rady miejskiej nie ma”.
Później, w połowie sierpnia 1916 roku wydano ordynację wyborczą do rad miejskich dla miast liczących do 20 000 mieszkańców, w tym zakresie mieścił się Sochaczew. Rada Miejska miała liczyć od 4 do 12 radnych, a władzę wykonawczą sprawować miał burmistrz i od 2 do 4 ławników. Ci ostatni mieli wchodzić do Rady Miejskiej.
Wreszcie w grudniu 1916 roku wprowadzono nową ordynację wyborczą dla miast. Według niej czynne prawa wyborcze – tak jak poprzednio – mieli posiadać tylko mężczyźni, którzy ukończyli 25 lat, posiadali obywatelstwo Królestwa Polskiego, musieli również mieszkać przynajmniej od dwóch lat w mieście. Bierne prawo wyborcze posiadały osoby, mające ponad 30 lat, które umiały czytać i pisać.
W dużych miastach wybory miały odbyć się w styczniu, zaś w mniejszych w lutym 1917 roku. Tak się jednak nie stało w przypadku Sochaczewa, ze względu na znaczne zniszczenie miasta. Pierwsze wybory do Rady Miejskiej w Sochaczewie przeprowadzono zapewne dopiero pod koniec 1917 roku lub na początku 1918 roku. Informacja o prowadzonych protokołach z posiedzeń Rady Miejskiej pojawia się w znanych źródłach pisanych dopiero w maju 1918 roku.
Rola i znaczenie Rady Miejskiej wybranej i funkcjonującej w latach okupacji niemieckiej była niewielka. Główną rolę nadal odgrywał mianowany przez władze niemieckie burmistrz – w przypadku Sochaczewa w 1917 roku był nim Niemiec, a od 1918 roku również wiceburmistrz, którym był Żyd.
Dzięki posiadanym uprawnieniom burmistrz skutecznie kierował nie tylko magistratem, ale także kontrolował działalność Rady Miejskiej. Miał m.in. prawo ingerowania w trakcie dyskusji radnych, miał również prawo do zakończenia obrad, bez podania przyczyn. Rada Miejska w okresie okupacji niemieckiej posiadała uprawnienia do sprawowania kontroli nad gospodarką finansową miasta. Formalnie ustalała także wysokość podatków i zasady ich pobierania, jednak inicjatywa w tej kwestii zawsze należała do burmistrza. Pracami Rady Miejskiej w Sochaczewie kierował przewodniczący, który był wybierany przez władzę nadzorczą.
Słabością Rady Miejskiej z okresu okupacji niemieckiej był sposób wybierania jej członków, wynikający z ordynacji wyborczej z 1916 roku. Podział wyborców na kurie, według posiadanego majątku i dochodów, dawał przywileje tylko osobom zamożnym. Tym samym determinował skład osobowy Rady Miejskiej. Rada Miejska w Sochaczewie wybierana była przez trzy kurie wyborcze. Do pierwszej zaliczali się przemysłowcy, kupcy i rzemieślnicy, do drugiej właściciele nieruchomości i inteligencja, natomiast trzecią stanowili pozostali wyborcy.
Cechą tak wybranej Rady Miejskiej były nie tylko ograniczenia w zakresie biernego i czynnego prawa wyborczego, ale głównie zasada nieproporcjonalności. Dodatkowo prawo wyborcze przysługiwało jedynie mężczyznom. Prawa wyborczego, tak czynnego, jak i biernego nie posiadały kobiety. Ponadto Rada – na której działalność pozwolili Niemcy – przez część mieszkańców postrzegana była jako element znienawidzonej administracji okupacyjnej.
Rada Miejska (1919–1939)
Pierwszym krokiem w kierunku stworzenia samorządu – już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – był dekret Tymczasowego Naczelnika Państwa z 18 grudnia 1918 roku wprowadzający na tym obszarze pięcioprzymiotnikową ordynację wyborczą (wybory tajne, bezpośrednie, równe, powszechne, proporcjonalne) do rad miejskich. Dekret zapewniał prawo wyborcze wszystkim obywatelom bez różnicy płci, tym samym po raz pierwszy z prawa wyborczego mogły korzystać kobiety.
Czynne prawo wyborcze otrzymali obywatele polscy, którzy ukończyli 21 lat i zamieszkiwali na stałe w obrębie gminy miejskiej co najmniej sześć miesięcy. Natomiast bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom posiadającym czynne prawo wyborcze, mającym ukończone 25 lat i umiejącym czytać i pisać po polsku. Artykuł 1 tego dekretu stwierdzał, że w miastach, mających od 5 do 25 tysięcy mieszkańców (dotyczył zatem i Sochaczewa), skład Rady Miejskiej powiększa się do 24 radnych.
W chwili odzyskania niepodległości Sochaczew – podobnie jak okoliczne miasta – miał Radę Miejską i burmistrza powołanych jeszcze w czasie okupacji niemieckiej. Funkcjonowali oni jeszcze przez kilka następnych tygodni. Dopiero w 1919 roku odbyły się wybory do pierwszej – po odzyskaniu niepodległości – Rady Miejskiej.
Ta ostatnia składała się z radnych wybranych w wyborach samorządowych i stanowiła organ stanowiący i kontrolujący. Zależny od niej był Magistrat (od 1933 r. Zarząd Miejski). Ten ostatni składał się z burmistrza, wiceburmistrza oraz trzech ławników i był organem zarządzającym i wykonawczym. Członków Magistratu zawsze wybierała Rada Miejska w głosowaniu tajnym, większością głosów ustawowej jej liczby. Mieli oni pełnić swoje funkcje przez okres trzech lat. Magistrat wykonywał uchwały Rad Miejskich, zarządzał majątkiem miejskim, wreszcie układał budżet.
Na czele Rady Miejskiej Sochaczewa stał przewodniczący, pełnił on jednocześnie funkcję przewodniczącego Magistratu/Zarządu Miejskiego, czyli burmistrza. Radni początkowo pełnili swoje czynności honorowo, nie pobierając wynagrodzeń.
W Sochaczewie wyniszczonym wojną i wieloletnią okupacją działalność Rady Miejskiej po odzyskaniu niepodległości była niezmiernie trudna. Władze Sochaczewa przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego stawały przed rozwiązaniem wielu problemów, z których najważniejsze to: odbudowa zniszczonych domów i ulic, trudności mieszkaniowe i aprowizacja miasta, brak wodociągów i kanalizacji, wzrost liczby inwalidów i sierot, wysokie bezrobocie, bezdomność, modernizacja zakładów leczniczych i opieki społecznej, zapewnienie bazy materialnej dla szkolnictwa powszechnego i likwidacja analfabetyzmu, organizacja ochrony sanitarnej miasta i wiele innych.
Przez pierwszych kilka lat prowadzenie gospodarki miejskiej utrudniały bardzo małe środki finansowe, nieustanny spadek wartości pieniądza, galopująca inflacja, wreszcie wzrastające stale wydatki przy niewielkich dochodach miejskich. Przez długi czas tragiczny stan gospodarczy i finansowy miasta nie pozwalał na realizację wielu zamierzeń. Dopiero po 1926 roku zaczął powoli rozwijać ruch budowlany, trwający z różnym natężeniem do końca okresu między wojennego.
Rada Miejska w Sochaczewie na swoich posiedzeniach ustalała m.in. zasady zarządzania majątkiem miasta, uchwalała budżety i podatki miejskie, opracowywała regulaminy, zatwierdzała plany rozbudowy miasta, wybierała członków Magistratu, kontrolowała jego działalność, mianowała i zwalniała jego pracowników, nadawała tytuł honorowego obywatela miasta, wreszcie opiniowała zmiany granic miasta.
W każdym posiedzeniu Rady Miejskiej w Sochaczewie oprócz radnych uczestniczyli: burmistrz miasta lub jego zastępca, ławnicy miejscy, czasem starosta powiatu. Gdy zachodziła potrzeba, na obrady zapraszano osoby spoza składu rady, np. przy omawianiu spraw miejskiego szpitala obecny był jego dyrektor, przy rozmowach o problemach rzeźni – jej kierownik, podobnie było z elektrownią miejską. Tematy posiedzeń dotyczyły spraw bieżących, planowania, wyboru ławników Magistratu, organizacyjnych, meldunkowych, ustalania podatków od gruntów i opłat miejskich, problemów gospodarczych itp.
Szczególnie wiele emocji budziły posiedzenia, podczas których wybierano burmistrzów, wiceburmistrzów i ławników, uchwalano budżet miasta bądź dokonywano w nim zmian. Na bieżąco rozpatrywano wnioski i interpelacje radnych. Posiedzenia Rady Miejskiej odbywały się w trybie zwykłym lub nadzwyczajnym. Były one otwarte dla wszystkich, czasem posiedzenia utajniano, wypraszając publiczność.
Dzięki zachowanym w znacznym stopniu księgom posiedzeń Rady Miejskiej lub luźnym protokołom z poszczególnych posiedzeń wiadomo, że Rada Miejska w Sochaczewie w swej działalności z dużą powagą odnosiła się do obchodów świąt narodowych i uroczystości patriotycznych (3 Maja, 11 Listopada), a po 1926 roku dzień Imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego (19 marca).
Zmarłych zasłużonych mieszkańców Sochaczewa czczono poprzez powstanie i minutą ciszy. Tak było w przypadku m.in. uczestnika powstania styczniowego Wincentego Smoleńskiego, pierwszego burmistrza Sochaczewa po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Jana Fabierkiewicza, ławnika Wincentego Żmijewskiego, czy pierwszego komisarza Włodzimierza Ignacego Garbolewskiego.
Członkowie Rady Miejskiej decydowali o zmianach nazw ulic. W 1926 roku m.in. zdecydowali o zmianie nazwy ulicy Czerwonkowskiej na ulicę Józefa Piłsudskiego, ulicy Trojanowskiej na ulicę Staszica, ulicy Krótkiej na ulicę Narutowicza, ulicy Mostowej na ulicę Reymonta, ulicy Kolejowej na ulicę Traugutta, wreszcie ulicy Niecałej na ulicę Żeromskiego. Często również omawiano na posiedzeniach rady problemy rozwoju oświaty w mieście. Radni byli zobowiązani przybywać na zebrania punktualnie i brać w nich udział aż do końca.
Według ordynacji z 1918 roku I Rada Miejska w niepodległej Polsce miała urzędować do czasu uchwalenia przez Sejm nowych przepisów, jednak nie dłużej niż 3 lata. Jednak zmienione przepisy z 24 kwietnia 1922 roku przedłużały jej kadencję o jeden rok.
Miejscową społeczność żydowską przez cały okres międzywojenny reprezentowało w Radzie Miejskiej zawsze od kilku do kilkunastu osób. Bywało, że radni żydowscy stanowili najpoważniejszą liczebnie siłę w radzie (w 1921 r. 12 radnych), natomiast radni polscy rozbici byli na kilka skłóconych ze sobą ugrupowań. Żydzi nie tylko mieli swoich radnych, ale i wchodzili w skład Magistratu jako ławnicy, raz nawet się zdarzyło, że ich przedstawiciel został wiceburmistrzem (1925). Warte podkreślenia jest w miarę bezkonfliktowe, współżycie obu narodowości oraz wspólne podejmowanie ważnych decyzji mających wpływ na rozwój gospodarczy miasta.
Wybory do pierwszej Rady Miejskiej Sochaczewa najpierw miały być zarządzone 18 stycznia 1919 roku, później zmieniono termin zarządzenia wyborów na 5 lutego 1919 roku. Ostatecznie Rada Miejska w Sochaczewie została wybrana prawdopodobnie 23 lutego 1919 roku (?). Nowa Rada Miejska w Sochaczewie wybrana została – w przeciwieństwie do poprzedniej – w wyborach równych, tajnych, bezpośrednich, powszechnych i proporcjonalnych. Jedną z jej pierwszych czynności był wybór burmistrza, wiceburmistrza i trzech ławników. Tym pierwszym został 15 kwietnia 1919 roku miejscowy farmaceuta Jan Fabierkiewicz.
Pierwsza Rada Miejska w Sochaczewie nie pełniła swej funkcji przez całą kadencję. Została rozwiązana przez wojewodę warszawskiego Władysława Sołtana znacznie wcześniej, gdyż 2 marca 1921 roku. Przyczynami rozwiązania rady były wola mieszkańców, rozszerzenie granic miasta, zdekompletowanie się składu osobowego rady, wiele braków organizacyjnych, zaniechań gospodarczych oraz niski stopień zainteresowania się radnych sprawami miejskimi.
Do czasu ukonstytuowania się Rady Miejskiej w nowym składzie jej czynności miał pełnić „w granicach załatwienia koniecznych spraw bieżących (…) dotychczasowy Magistrat”. Natomiast ścisły nadzór nad działalnością Magistratu w tym czasie wojewoda zlecił staroście. Zalecił również częste kontrole Magistratu przez Inspektora Samorządu Gminnego.
Kadencje Rady Miejskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego
1919–1921, 24 radnych
1921–1924, 24 radnych
1924–1925, 24 radnych
1925–1929, 24 radnych
1929–1934, 24 radnych
1934–1939, 24 radnych
od maja do września 1939, 24 radnych
Liczba członków Rady Miejskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego zawsze wynosiła 24. W wyborach wybierano również zastępców radnych mogących uczestniczyć w posiedzeniach Rady Miejskiej przy nieobecności radnego i stających się radnymi w przypadku zaistnienia wakatu. Radnymi byli głównie mężczyźni. Bardzo rzadkim zjawiskiem w dwudziestoleciu międzywojennym było pełnienie funkcji radnego przez kobietę. Z zachowanych źródeł wiadomo, że już w pierwszych wyborach w 1919 roku radną została E. Lewkowiczówna, natomiast w 1929 roku radną została Julia Czerwińska.
W 1933 roku weszła w życie ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Tym samym, po długiej dyskusji dokonano najpoważniejszej reformy samorządu w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Polegała ona głównie na anulowaniu przepisów z okresu zaborów oraz ujednoliceniu ustawodawstwa samorządowego w poszczególnych regionach Polski. Należy pamiętać, że nowo powstałe państwo polskie w 1918 roku tworzono z czterech różnych jednostek państwowych (zabór rosyjski, zabór pruski, zabór austriacki i byłe Królestwo Polskie), w których obowiązywały różne języki urzędowe i istniały różne ustroje samorządu.
Ustawa, pomimo uporządkowania ustroju samorządu terytorialnego, była jednak elementem działań sanacji, której celem stało się ograniczanie, a nawet eliminowanie z administracji samorządowej przeciwników politycznych. Poza tym ustawa ograniczała rolę Rady Miejskiej, której posiedzeniami od tej chwili miał kierować burmistrz.
W 1934 roku w świetle nowej ustawy o samorządzie miejskim nastąpiło rozwiązanie Rady Miejskiej w Sochaczewie i zostały przeprowadzone nowe wybory samorządowe. W ich wyniku burzliwa dotychczas działalność sochaczewskiej Rady Miejskiej ustała, z czasem jej pluralizm polityczny uległ również administracyjnemu ograniczeniu. Jej posiedzenia charakteryzowały się od 1934 roku spokojem, brak było walki politycznej, wreszcie prawie nigdy nie zgłaszano wolnych wniosków.
Ostatnią w okresie dwudziestolecia międzywojennego Radę Miejską w Sochaczewie wybrano prawdopodobnie w maju 1939 roku, na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej. Wybory przeprowadzono w oparciu o ustawy z dnia 16 sierpnia 1938 roku o wyborze radnych miejskich oraz o wyborze radnych gromadzkich, gminnych i powiatowych. Wybory rad gromadzkich, gminnych i miast niewydzielonych z powiatowego związku samorządowego zarządzali starostowie powiatu.
Były to ostatnie wybory samorządowe w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wybrana w głosowaniu powszechnym Rada Miejska zdołała jedynie rozpocząć pięcioletni okres kadencji. Niestety w archiwach brak jest dokumentów, na podstawie których można by odtworzyć przebieg kampanii wyborczej, przedstawić szczegółowe wyniki wyborów, nie mówiąc już o kilkumiesięcznej pracy radnych.
Wybuch wojny z Niemcami i klęska wrześniowa, a później okupacyjna polityka niemiecka na ziemiach polskich uniemożliwiła normalne funkcjonowanie nowo wybranych organów samorządu terytorialnego. W okresie niemieckiej okupacji uległy likwidacji organy administracyjne z wcześniejszego okresu. Pozostawiono jedynie organy wykonawcze samorządu miejskiego z burmistrzem na czele.
Miejska Rady Narodowa (1945–1990)
Wyzwolenie ziem polskich przez Armię Czerwoną skutecznie uniemożliwiło przejęcie władzy przez przedstawicieli obozu londyńskiego. Władza znalazła się w rękach obozu, mieniącego się ludowo-demokratycznym. Przystąpił on do zmiany ustroju państwa i administracji oraz tworzenia jej struktur na szczeblu centralnym i w terenie. W Polsce zdominowanej w znacznym stopniu przez Związek Radziecki, samorząd terytorialny w żadnej formie nie mieścił się w doktrynie politycznej rządzącej partii komunistycznej. Instytucje administracji lokalnej oraz samorządu terytorialnego funkcjonujące w okresie międzywojennym były stopniowo zastępowane nowego typu organami władzy państwowej.
Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 roku formułował zasadę przejęcia władzy przez lud pracujący, uznawał Krajową Radę Narodową za jedyną władzę, sprawującą swe kompetencje poprzez PKWN oraz wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe. Wszystkie organy działać miały w oparciu o konstytucje marcową z 1921 roku aż do czasu zwołania Sejmu, który uchwalić miał nową konstytucję. Krajowa Rada Narodowa, następnie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, ustawą z 11 września 1944 roku o utworzeniu systemu rad narodowych i dekretem z 23 listopada 1944 roku o powołaniu samorządu terytorialnego wprowadził nowe zasady działania administracji terenowej. Ten ostatni stwierdzał ponadto, że organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej jest zarząd miejski.
Do odtworzonych przedwojennych instytucji administracji rządowej i samorządu terytorialnego dodano, na wzór Związku Radzieckiego, nowy element – rady narodowe. Koncepcja polityczna i ustrojowa rad narodowych sprowadzała się do skupienia, w gestii Miejskiej Rady Narodowej całej władzy państwowej i samorządowej. Sposób jej tworzenia w Sochaczewie – podobnie jak w całym kraju – w trybie administracyjnym od samego początku nie przewidywał wyborów. Członkowie rady mieli być delegowani przez terenowe placówki Polskiej Partii Robotniczej oraz związane z nią organizacje polityczne i społeczne oraz zrzeszenia podporządkowane komunistom. W ten sposób władzę w mieście przejmowali ludzie nowej władzy.
Miejska Rada Narodowa wyposażona w kompetencje uchwałodawcze, kontrolne, planujące i opiniujące pracę samorządu, dominowała nad samorządem terytorialnym i terenową administracją rządową. Wykraczając poza tradycyjne uprawnienia instytucji samorządowych, ograniczała samorząd do roli wyłącznie organu wykonawczego rady.
W wyzwolonym spod okupacji hitlerowskiej Sochaczewie życie z trudem powracało do normy. W zmienionych warunkach politycznych określonych przez stacjonujących w mieście żołnierzy Armii Czerwonej i funkcjonariuszy Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (popularnie zwany „NKWD”) odradzała się polska administracja. W dniu 19 stycznia 1945 roku Jan Górka, etatowy sekretarz Zarządu Miejskiego w czasie okupacji hitlerowskiej został wezwany do organizowania nowego Biura Zarządu Miejskiego w Sochaczewie. Jednak następnego dnia, 20 stycznia 1945 roku, został wraz z innymi zatrzymany przez władze radzieckie w nieobecności okupacyjnego burmistrza, który uciekł z miasta, jako najstarszy po nim urzędnik (sekretarz) w czasie okupacji. Następnie internowano go i wywieziono do obozu na Ural w Związku Radzieckim, skąd powrócił dopiero w 1946 roku.
Miejska Rada Narodowa w Sochaczewie ukonstytułowała się 31 stycznia 1945 roku w sali miejscowego Starostwa Powiatowego. Tworzyło ją 22 radnych, głównie z PPR (13 radnych) i współpracujących z nią partii – wychodzących z ukrycia z pewnym opóźnieniem – PPS (8 radnych) i SL (1 radny). Do prezydium Miejskiej Rady Narodowej wybrano na przewodniczącego Janusza Karwowskiego z PPR, wiceprzewodniczącego Andrzeja Bojanowskiego z PPR, sekretarza Jerzego Iwanowa z PPR i członków: Tomasza Siekierę z SL i Juliana Nowińskiego z PPS.
Pierwsze posiedzenie odbyło się 1 lutego 1945 roku. Przewodniczącym został dr Konrad Karwowski (członek PPR). Miejska Rada Narodowa wyznaczyła na p.o. burmistrza Andrzeja Bojanowskiego. Na następnym – tajnym już – posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej 5 lutego 1945 roku dokonano wyboru pierwszego po II wojnie światowej burmistrza i wiceburmistrza miasta Sochaczewa. Doszło wtedy do pierwszego sporu. Część radnych uważała, że według obowiązującej ustawy o radach narodowych stanowiska wojewody, starosty, burmistrza i wójta nie istnieją, a role wykonawcze pełnią rady narodowe.
Spierano się również o samą nazwę „burmistrz”, niektórzy radni uważali, że lepsza jest nazwa przewodniczący Zarządu Miejskiego. Spór wywołało również stwierdzenie, że burmistrzem może być tylko członek Rady Miejskiej. Pierwszym burmistrzem został Alfons Sokołowski (18 głosów za, w tym 2 osoby z zastrzeżeniem, że w nowej rzeczywistości politycznej będzie taki urząd jak burmistrz, 4 głosy wstrzymujące się). Wybrano również jednogłośnie wiceburmistrza, którym został Andrzej Bojanowski.
Pierwszy powojenny burmistrz Sochaczewa nie radził sobie z trudnym zadaniem sprawowania władzy i zrezygnował ze stanowiska, podobnie jak jego następcy Andrzej Bojanowski, a później Piotr Czerwiński. Ten ostatni 3 sierpnia 1946 roku złożył dymisję z zajmowanego stanowiska ze względu na zły stan zdrowia i trudności w sprawowaniu funkcji, niedbałość podwładnych, wreszcie brak współpracy ze swoim zastępcą Andrzejem Bojanowskim i bojkotem przez niektórych ławników posiedzeń. Dały tu też znać o sobie spory między PPS i PPR. Nowym burmistrzem wybranym przez Miejską Radę Narodową 25 września 1946 roku został Edward Malinowski. Oddano na niego 19 ważnych głosów.
Atmosfera posiedzeń Miejskiej Rady Narodowej w Sochaczewie odzwierciedlała ogólną sytuację polityczną w Polsce rządzonej przez komunistów. 12 października 1946 roku Miejska Rada Narodowa w Sochaczewie potępiła stanowisko Polskiego Stronnictwa Ludowego w sprawie zniesienia Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Jednogłośnie potępiła również stanowisko PSL, jako „rozbijaczy jedności w wyborach do Sejmu i w innych sprawach gospodarczych oraz politycznych.
Miejska Rada Narodowa 28 grudnia 1946 roku uczciła pamięć radnego Karola Pabianka, który został zamordowany jak głosiła ówczesna propaganda przez faszystowską bandę Wolność i Niezawisłość. Razem z Pabiankiem zginęli inni robotnicy chodakowskiej fabryki, członkowie PPR.
Pierwsze dwa lata funkcjonowania Rady to okres trudny dla Sochaczewa. Tuż po wyzwoleniu miasta, NKWD aresztowało pierwszą grupę żołnierzy AK, których wywieziono w głąb Związku Radzieckiego. Większość aresztowanych więziona była od 1,5 roku do 2 lat. Armia Czerwona na terenie Sochaczewa dodatkowo siała terror. Zdemoralizowani żołnierze rosyjscy czuli się w wyzwolonym mieście jak prawdziwi zwycięzcy. Rabunki, rozmyślne dewastacje mienia, aresztowania, gwałty na kobietach, mordy, niszczenie dóbr kultury, terroryzowanie ludności, niszczenie lub kradzież przedmiotów kultu religijnego były na porządku dziennym. Przedmiotem rabunku w mieście i okolicznych wsiach były zwierzęta hodowlane i płody rolne; rabowano również narzędzia oraz przedmioty gospodarstwa domowego
Trwała walka różnych sił podziemnych z władzą. Przyczynami zatrzymania i aresztowania przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Sochaczewie były najczęściej: przynależność do nielegalnej organizacji WIN, szeptana propaganda, nielegalne posiadanie broni, udział w bandzie, udzielanie pomocy członkom bandy, czy choćby dezercja z wojska.
Koniec lat 40. i początek lat 50. to walka z opozycją polityczną i Kościołem rzymsko-katolickim. Przejawem tego były również podejmowane przez Miejską Radę Narodową w Sochaczewie uchwały i rezolucje. Na posiedzeniu w dniu 1 marca 1950 roku Miejska Rada Narodowa miasta Sochaczewa jednogłośnie potępiła czyn kardynała Adama Sapiechy w sprawie niedopuszczenia do Polski darów przeznaczonych dla najbiedniejszej ludności.
W czasie obrad tego samego dnia jeden z radnych „potępił reakcyjne koła Episkopatu, stwierdzając, że przez ich działalność wywrotową, nie można dojść do ugody”. Inny radny podkreślił zły czyn Sapiechy i stwierdził że „cały szereg księży zorganizowanych wspólnie z uświadomionymi obywatelami, potępiają działalność poprzednich placówek – Caritasu – to nie była pomoc, lecz okradanie najbiedniejszych”. Z kolei jedna z radnych – w latach pięćdziesiątych również członek Prezydium Miejskiej Rady Narodowej – stwierdziła że „jest część dobrych księży przed którymi należy schylić czoło, lecz większość należy potępić”.
W Polsce zasadnicza reforma oznaczająca całkowite odejście od tradycji polskich przeprowadzona została ustawą z dnia 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Ustawa zniosła dotychczasowy dualizm administracji terenowej, zlikwidowany został samorząd terytorialny, zniesiono istniejące instytucje administracji rządowej ogólnej, zlikwidowano stanowiska starostów i wójtów oraz wydziały powiatowe starostw. Terenowym jednolitym organem władzy państwowej stała się w Sochaczewie Miejska Rada Narodowa. Ta ostatnia działała zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania. Organy wykonawcze podlegały organom uchwałodawczym (podporządkowanie poziome), natomiast organy niższego stopnia podlegały organom wyższego stopnia (podporządkowanie pionowe).
Miejska Rada Narodowa w Sochaczewie między innymi kierowała działalnością gospodarczą, społeczną, kulturalną, ochroną porządku publicznego, mogła uchwalać budżet i plany gospodarcze. Radni zbierali się na posiedzenia zwyczajne (terminy ustawowe) lub nadzwyczajne (terminy zgodne z decyzją rady). Organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej było prezydium. Sprawowało ono wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, wykonujące uchwały rad oraz polecenia władzy zwierzchniej. Pracami prezydium kierował przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej.
Pierwsze wybory do Miejskiej Rady Narodowej w Sochaczewie z 5 grudnia 1954 roku, jak i kolejne do roku 1988, były przeprowadzane w oparciu o zmieniające się, ale nie demokratyczne ordynacje. Kandydatów mogły zgłaszać jedynie organizacje kontrolowane przez władze, czyli związki zawodowe, spółdzielcze, jednak najbardziej preferowani byli kandydaci z PZPR-u. Fasadowa samodzielność Miejskiej Rady Narodowej w Sochaczewie, zależnej od rad wyższego szczebla i instytucji państwowych, została zwiększona dopiero w 1958 roku, między innymi poprzez powołanie komisji stałych.
Istotne znaczenie miała również reforma podziału terytorialnego kraju przeprowadzona w latach 1972–1975. Reforma ta została przeprowadzona w dwóch etapach. W 1972 roku zniesiony został dotychczasowy podział terenów wiejskich na gromady, zniesiono również osiedla jako odrębne jednostki podziału administracyjnego, a w ich miejsce od 1 stycznia 1973 roku utworzono gminy jako podstawowe jednostki podziału administracyjnego.
W 1973 roku zmieniono zasady funkcjonowania rad narodowych. Powrócono do rozwiązania obowiązującego wcześniej i władzę wykonawczą oddzielono od funkcji kierującego Radą. Od grudnia 1973 ponownie prace Rady organizował i reprezentował ją na zewnątrz przewodniczący, zaś na czele władzy wykonawczej stanął naczelnik, początkowo powoływany przez wojewodę, później wybierany przez Radę.
Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorządzie terytorialnym mimo przywrócenia pojęcia samorządu terytorialnego, nie przyznała żadnej samodzielności majątkowej i finansowej Miejskim Radom Narodowym. Pozbawione samodzielnych dochodów, korzystające jedynie z budżetu wojewódzkiego i centralnego, władze miejskie pozostawały nadal w roli użytkownika własności państwowej.
Miejska Rada Narodowa w Sochaczewie wyłoniona w wyborach do rad narodowych 9 grudnia 1973 roku – na mocy ustawy z 22 listopada 1973 roku o zmianie konstytucji PRL i zmianie ustawy o radach narodowych oraz rozporządzenia Rady Ministrów z 23 listopada 1973 roku w sprawie zasad organizacji urzędów terenowych organów administracji państwowej – miała zatem nieco inny charakter od dotychczasowych rad narodowych.
Kadencje Miejskiej Rady Narodowej w Sochaczewie w okresie PRL-u
1945–1950, różna liczba radnych delegowanych od 24 (1945) do 31 (1947)
1950–1954, różna liczba radnych delegowanych
1954–1958, 45 radnych
1958–1961, 40 radnych
1961–1965, 40 radnych
1965–1969, 45 radnych
1969–1973, 50 radnych
1973–1978, 60 radnych
1978–1984, 64 radnych
1984–1988, 70 radnych
1988–1990, 60 radnych
Liczba członków Miejskiej Rady Narodowej wzrastała wraz ze wzrostem liczby mieszkańców Sochaczewa i zmianami w sposobie powoływania Rady. Od 1954 do 1990 roku wahała się od 40 do 70 radnych. Radni wybierani byli na ogół na cztery lata, z wyjątkiem wyborów z 1978 roku (sześcioletnia kadencja) i ostatnich z 1988 roku (dwuletnia kadencja).
Istniejąca do 1990 roku Miejska Rada Narodowa w Sochaczewie tylko z nazwy przypominała samorząd terytorialny. W rzeczywistości była to władza podporządkowana administracji centralnej. Nie można mówić również o idei samorządności lokalnej. Rada Narodowa wyższego szczebla zgodnie z Konstytucją PRL-u mogła uchylić uchwałę rady niższego szczebla. Mogło to się wydarzyć w przypadku, gdy uchwała była sprzeczna z prawem, a także niezgodna z kierunkiem polityki państwa, a dokładniej partii (PZPR). Miejska Rada Narodowa nie była zatem samodzielnym gospodarzem swojego terenu. Z biegiem lat kompetencje i uprawnienia Miejskiej Rady Narodowej rosły, jednak nigdy nie była ona w pełni władna do podejmowania własnych decyzji. Wybory do rad stwarzały jedynie pozory demokracji.
Rada Miasta (od 1990 r.)
Przywrócenie instytucji samorządu terytorialnego w Polsce, stało się możliwe po częściowo demokratycznych wyborach parlamentarnych z 4 czerwca 1989 roku. Na pierwszym posiedzeniu Senatu 29 lipca 1989 roku zaakceptowano i przyjęto plan w zakresie budowy samorządu terytorialnego. Pierwsza reforma samorządowa związana była z uchwaloną przez Sejm ustawą o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 roku. Reforma ta częściowo oparta na wzorach przedwojennych, przywracała samorząd gminny i miała charakter tymczasowy.
Organem wykonawczym gminy posiadającej prawa miejskie stał się Zarząd, w skład którego weszli burmistrz jako przewodniczący zarządu, wiceburmistrzowie jako jego zastępcy oraz pozostali członkowie. Burmistrz i jego zastępcy mogli być wybierani spoza składu rady gminy (miejskiej).
Ustawą z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym i ustawą z dnia 10 maja 1990 roku wprowadzającą przepisy ustawy o samorządzie terytorialnym - zniesiono rady narodowe, tworząc na ich miejsce gminne (i miejskie) organy samorządowe, oddzielając administrację rządową od samorządów terytorialnych. Tym samym radykalnie zerwano z instytucjami typu radzieckiego i zniesiono całkowicie rady narodowe, by od nowa tworzyć tradycyjny samorząd.
Kolejna reforma z 1998 roku wprowadziła dwa nowe podmioty publicznoprawne – powiat i województwo. W myśl Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku, określono podstawowe zasady ustroju i działania samorządu terytorialnego w Polsce. Pierwsza zasada zakładała sprawowanie władzy publicznej przez instytucje które są najbliższe zainteresowanym obywatelom. Zadania i kompetencje przydzielane są, w pierwszej kolejności jednostkom niższego rzędu – gminom. Przekazanie zadań na poziom wyższy – do powiatu lub województwa – następuję wówczas, gdy ich wykonanie przekracza możliwość poziomu niższego.
Na mocy ustawy z dnia 24 lipca 1998 roku o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dniem 1 stycznia 1999 roku w miejsce dwustopniowego wprowadzono trójstopniowy podział terytorialny Polski, obejmujący samorządowe gminy, powiaty oraz województwa, które mają charakter zarówno samorządowy jak i rządowy. Z kolei rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 roku stworzyło powiaty. Dnia 1 stycznia 1999 roku Sochaczew stał się ponownie miastem powiatowym i tym samym siedzibą władz powiatu. Organami wykonawczymi jednostek samorządu terytorialnego do 2002 roku – na szczeblu miasta – były jednolicie zarządy. W skład zarządu wchodzili: przewodniczący (burmistrz), jego zastępcy oraz pozostali członkowie.
Ustawa z 20 czerwca 2002 roku o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta zniosła instytucję zarządu gminy, zastępując ją jednoosobowym organem wykonawczym, wybieranym w wyborach bezpośrednich i tajnych. Ustawodawca przekazał szeroki zakres świadczeń i uprawnień samorządom do wykonywania wszystkich spraw publicznych, których ustawowo nie zastrzeżono dla pozostałych jednostek samorządu terytorialnego lub administracji rządowej. Wreszcie zadania zlecone powierzone samorządom przez administrację rządową podzielono na: obowiązkowe, wynikające z ustaw szczególnych i dobrowolne, powstające na podstawie porozumień z organami administracji rządowej i przyznano na ich realizację odpowiednie środki finansowe.
Pierwsze wolne wybory do Rady Miasta w Sochaczewie odbyły się w 1990 roku.
Kadencje Rady Miasta po 1990 roku
1990–1994, 34 radnych
1994–1998, 28 radnych
1998–2002, 28 radnych
2002–2006, 21 radnych
2006–2010, 21 radnych
2010–2014, 21 radnych
2014–2018, 21 radnych
Na przestrzeni 100 lat istnienia Rady Miejskiej (1917–1939), Miejskiej Rady Narodowej (1945–1990) i Rady Miasta (od 1990) w wyniku mianowania, delegowania lub w wyniku wyborów radnymi zostały 903 osoby, kolejne ok. 100 osób zostało radnymi w wyniku zmian w składzie rad podczas trwania kadencji. W tym samym czasie przynajmniej 148 kobiet sprawowało mandat radnego.
Skład osobowy wymienionych rad zmieniał się nie tylko w wyniku kolejnych wyborów, ale również w trakcie trwania kadencji. Powodem zmian w składzie osobowym było wygaśnięcie mandatu, z powodu śmierci, aresztowania, wyroku sądowego, rezygnacji, zmiany miejsca zamieszkania, wykluczenia, wyboru na inne stanowisko, wreszcie zwykłe nie przybywanie na posiedzenia bez podania przyczyny. W sumie na przestrzeni 100 lat około 1000 osób pełniło funkcje radnego, poczynając od zależnej od niemieckiego okupanta Rady Miejskiej w okresie I wojny światowej, poprzez okres dwudziestolecia międzywojennego, komunistyczne Miejskie Rady Narodowe w okresie PRL-u, a skończywszy na Radzie Miasta (od 1900 r.).
Pierwsze w Polsce demokratyczne wybory samorządowe odbyły się 27 maja 1990 roku. W ich wyniku została wybrana Rada Miejska w Sochaczewie. Na posiedzeniu I sesji Rady Miejskiej wybrano na przewodniczącego Rady Miejskiej Pawła Gralaka. Wybrano również Zarząd Miasta w składzie: burmistrz i dwóch wiceburmistrzów.
Pierwszym burmistrzem Sochaczewa został dotychczasowy naczelnik miasta Jacek Andrzejewski. Później funkcję tą kolejno sprawowali, wybierani przez Radę Miejską, Grzegorz Rosiak, Mieczysław Kuciński, Ireneusz Felczak i Stanisław Szulczyk.
Wreszcie 27 października 2002 roku mieszkańcy Sochaczewa mogli sami wybrać w bezpośrednich wyborach burmistrza miasta. W Sochaczewie na stanowisko burmistrza kandydowali Bogusław Budkowski, Włodzimierz Chmielewski, Bogumił Czubacki, Jan Pachowiak, Artur Piłka, Tomasz Połeć, Stanisław Szulczyk i Krzysztof Wasilewski. Wybór burmistrza nastąpił dopiero w II turze. Stanęło do niej dwóch kandydatów: Bogumił Czubacki i Jan Pachowiak. Pierwszy otrzymał 3 937 głosów, a drugi zgromadził ich 2 831. Frekwencja wyborcza wyniosła trochę ponad 22 procent, co było wynikiem bardzo niskim. Zwyciężył pierwszy z nich. Bogumił Czubacki wygrał również następne wybory na burmistrza w 2006 roku. W kolejnych dwóch wyborach (2010, 2014) burmistrzem Sochaczewa został Piotr Osiecki.
Bogusław Kwiatkowski
Bibliografia: B. Kwiatkowski, Dzieje Sochaczewa, t. 5, Dwudziestolecie Międzywojenne (1918–1939), Sochaczew 2014; B. Kwiatkowski, Z dziejów Rady Miejskiej, Miejskiej Rady Narodowej i Rady Miasta w Sochaczewie 1918–2018 (mps.).
